Wanneer Lieve Blancquaert in 1989 in Oost-Duitsland is, maakt ze de val van de Muur van heel dichtbij mee. Ze beseft onmiddellijk dat ze midden in de geschiedenis zit. Ze probeert die geschiedenis zoveel mogelijk te vatten in haar foto’s. Ondertussen voelt ze de euforie die er hangt en gaat er ook mee in op.
Vele jaren later maakt ze een reis door Europa om na te gaan wat er vandaag de dag nog overblijft van die euforie. Tijdens de lezing die de bib vorige week woensdag organiseerde, nam ze ons mee op die reis.
26 jaar
Lieve Blancquaert: “Ik was zelf 26 jaar toen ik in 1989 in Oost-Duitsland een dichter ging fotograferen. Als freelance fotografe verbleef ik vaak in Oost-Duitsland. Dat was een lucratieve plaats voor freelancers omdat iedereen de verhalen wilde horen van mensen achter de muur. Opeens ontstond er een vreemd moment. Ik zag zoveel mensen op straat, ouders die hun kinderen op hun schouders meenamen, een hele stoet. Allemaal wandelden ze richting de Muur. Toen ik vroeg wat er aan de hand was, vertelden ze me dat de Muur was gevallen. Ik heb de dagen nadien alleen maar euforie gezien. Feestende en lachende mensen die elkaar in de armen vielen, die samen vierden. Het idee dat we samen een nieuwe wereld zouden gaan creëren, overheerste.”
Wanneer haar dochter 26 jaar wordt, vraagt Lieve zich af wat er nog was overgebleven van de euforie van toen. Zijn we er in geslaagd om samen een nieuwe wereld te creëren? Hoezeer voelen we ons Europeaan? Het idee begon te rijpen om een reis door Europa te maken. Met de inval van Poetin in Oekraïne wordt het thema ineens zeer actueel. Maandenlang trekt Lieve samen met Marij, haar vaste partner in crime, in een camper door Europa. Een trip die resulteert in een prachtig boek, een mooie lezing en een televisiereeks.
Groepsgevoel
Doel van de trip is het in beeld brengen van het groepsgevoel onder de Europeanen. Want hoe verschillend we misschien ook zijn, uiteindelijk willen we allemaal hetzelfde. Dat wordt zeer duidelijk als Lieve filmpjes toont van mensen die ze heeft geïnterviewd. Het zijn gewone mensen die heel gewone vragen beantwoorden.
De klimaatcrisis wordt in vele getuigenissen en filmpjes als the biggest challenge gezien voor de toekomst: “We moeten de mensen overtuigen dat we de grote problemen die ons pad kruisen, enkel met zijn allen samen kunnen oplossen.”
Als fotografe wil ze die verbondenheid ook tonen in haar portretten. De foto’s moeten letterlijk met elkaar verbonden worden. Dit realiseert ze door een backdrop te gebruiken, een grijs doek dat als achtergrond dient. Dit grijze doek toont letterlijk de verbondenheid, maar neemt niet het volledige beeld in. De context is nog steeds zichtbaar; je ziet als kijker waar je bent.
Overvloed aan verhalen
We overlopen enkele thema’s die Lieve tijdens de lezing aan bod laat komen. De coupons uit Luxemburg, de propaganda die tot de Brexit heeft geleid, de papa-praatgroepen in Zweden en de ontmoeting met Sherin Khankan, de eerste vrouwelijke iman ter wereld, halen daardoor dit artikel niet. Zij zitten evenzeer in het geheugen gegrift van de aanwezigen, als de verhalen die je hieronder wél kan lezen.
Sherin Khankan: “Zonder emancipatie binnen de Islam, zijn we ten dode opgeschreven. Deze emancipatie is een noodzakelijke stap naar wereldvrede.”
Superioriteit en overrompeling
In Berlijn – de enige plek waar deze reis door Europa kon vertrekken – wordt onmiddellijk duidelijk dat er nog steeds een verschil bestaat tussen oost en west. Het huwelijk tussen Odette, geboren in Oost-Berlijn, en de West-Duitse Dirk symboliseert de eenmaking. Zij getuigen openlijk dat de verschillen tussen oost en west bij hen thuis nog elke week ter sprake komen. Bij ruzies wordt Odette heel patriottisch omdat Dirk dan als het ware op haar neerkijkt. Dirk noemt de eenmaking zelfs “een late kolonisatie van het oosten”.
Dat gevoel van superioriteit dat het westen uitstraalt, overheerst nog steeds in de vroegere Oostbloklanden. Kasemir getuigt hier ook over. Hij is een Poolse homo die strijdt voor zijn rechten. In 2019 worden in Polen LGBTQIA-vrije zones ingericht. Omdat dit in strijd is met o.a. de Europese wetgeving, heeft Europa hier hard tegen gereageerd. De zones zijn gelukkig afgeschaft, wettelijk dan toch. Want in werkelijkheid zijn de mensen in het oosten nog niet klaar voor bv. de LGBTQIA-gemeenschap. Zij worden overrompeld door deze vrijheden en veranderingen die na 1989 abrupt zijn binnengevallen, en vaak ook met de nodige pretentie vanuit het westen.
Armoede
In Bulgarije brengen Lieve en Marij een bezoek aan de mama van de poetsvrouw van Marij. Deze mensen wonen in een kelderverdieping. Met het geld dat hun dochter in België verdient, kunnen zij deze ‘woning’ huren, kunnen ze de studies van hun zoon betalen én de medicijnen voor de vader. Iedereen vaart er wel bij, maar eigenlijk is het een vorm van moderne slavernij.
Ook in Roemenië wordt Lieve geconfronteerd met de armoede. Ze haalt er Gypsy, een Roma-meisje, voor haar camera. Gypsy toont Lieve de plaats waar ze opgroeide. Het huis waarin ze jarenlang woonde, is niet meer dan een houten hok. Gypsy is gaan studeren, wat heel vooruitstrevend is als Roma-meisje. Ze beseft dat dit de enige manier is om uit de armoede te geraken. Daardoor heeft ze echter het gevoel dat ze nergens thuishoort. Ze staat met haar ene been in de culturele tradities van de Roma-cultuur. Haar andere been heeft ze, door te gaan studeren, in de westerse cultuur gezet.
De oudere generaties getuigen zelfs dat ze het beter hadden onder de gruwelijke dictatuur van Ceausescu, dan nu. Ze hadden een eigen moestuin en waren zelfvoorzienend. Bepaalde zaken waren in het communistische regime gratis, zoals de gezondheidszorg. Zij kunnen zich niet aanpassen aan het competitieve economische systeem van het kapitalisme. “Hopelijk lukt het onze kinderen wel,” dromen ze luidop.
Klimaatverandering
In Tsjechië en Noord-Italië wordt de klimaatverandering heel duidelijk. De Tsjechische Matej bezit duizenden hectare bos, allemaal sparren. Door de droogte krijgt de schorskever – niet groter dan een klein zwart puntje op het topje van je vinger – vrij spel. Deze kever vreet de hars tussen schors en boomstam op, waardoor de schors afvalt en de boom afsterft. Dronebeelden tonen de kaalslag en maken het inkomensverlies voor Matej pijnlijk duidelijk.
Noord-Italië werd in juli 2022 dan weer opgeschrikt door het afbreken van een deel van de Marmolada-gletsjer. Een blok ijs van wel negen verdiepingen valt naar beneden. Oorzaak? De opwarming van de aarde. Lieve gaat in gesprek met een groep mensen die er op datzelfde moment aan het wandelen waren. Sommige van hen geraakten destijds gewond en ze hebben er ook vrienden verloren.
“Gletsjers reguleren wereldwijd het klimaat. Zij zijn de sneeuwdekens die de aarde beschermen tegen de zonnestralen. Op deze manier, met de huidige klimaatveranderingen, zijn er tegen 2050 geen gletsjers meer.”
Vluchtelingen
In Spanje spreekt Lieve met Ibrahim. Hij is uit Afrika gevlucht en werkt in het zogenaamde Mar de Plastico. Hier wordt ons fruit en onze groenten gekweekt, onder plastic overkappingen, in een gebied van ruim 40 ha. Het werk gebeurt door vluchtelingen die dagelijks temperaturen tot wel 50°C trotseren.
Voor Ibrahim is Europa nog steeds het beloofde land. Het leven is er volgens hem rooskleurig, want er bestaan wetten waar iedereen zich aan moet houden. In Afrika mag je universitaire diploma’s halen, als je geen lange arm hebt, geraak je nooit hogerop. “Europa kan niet zonder Afrika en de Afrikanen zullen naar Europa blijven komen,” aldus Ibrahim. Ook hij zou de tocht naar Europa zonder aarzelen opnieuw doen.
Lieve wijst ook op de vluchtelingenproblematiek binnen Europa. In het dorpje Canada de Benatanduz wonen nog hoop en al 20 mensen. Vier van hen zijn vrouwen en de jongste vrouw in het dorp is 65 jaar oud. Het dorpje ligt centraal in Spanje en loopt al jaren leeg. Voor jongeren is er geen toekomst meer en zij zijn allemaal vertrokken.
Een nieuwe muur
Tienermeisjes in Hongarije en Slovakije moeten niet lang nadenken wanneer Lieve hen vraagt wat hen bang maakt: “De oorlog in Oekraïne.” Beide landen liggen aan de buitengrens van Europa en zijn buurlanden van Oekraïne. België ligt in het hart van Europa; wij hebben als tieners nooit een angst gekend voor een oorlog.
In de Baltische staten is deze angst voor een oorlog en voor Rusland mogelijks nog groter. Zij zijn er van overtuigd dat Poetin hen zal aanvallen eens Oekraïne overmeesterd is. In Estland haalt Lieve een groep vrouwen voor de camera. Zij zijn lid van het vrijwillige vrouwenleger. Zij geven hun vrije tijd op voor militaire trainingskampen om voorbereid te zijn wanneer Rusland hen aanvalt.
In Litouwen eindigen we deze reis, jammer genoeg, opnieuw bij een muur. Op de grens met Wit-Rusland moet een muur de grote groepen vluchtelingen die door president Loekasjenko werden verdreven, opvangen. Ondanks de euforie voor de val van de Muur in 1989, kent Europa meer muren dan voorheen.
Lees het boek
‘Wij zijn Europa’ is uitgegeven door Hannibal Books en is er te koop voor pakweg 30 euro. Je kan het ook terugvinden in de Merksplasse bib.
Bekijk de reeks ‘Wij zijn Europa’
Dat kan nog tot 5 maart op VRT MAX:
