In september ’23 verscheen Penitentiaire diptieken, een poëzieboek dat gevangenisdirecteur Serge Rooman schreef. Hij liet zich daarvoor inspireren door foto’s die Eddy Meijs maakte in de gevangenis van Merksplas.
Een vijftigtal mensen ging in op de uitnodiging van de bib om in het kader van de Week van de Poëzie kennis te komen maken met het werk van Serge Rooman. Hij maakte er een beklijvend verhaal van, en dat had vooral te maken met zijn diepmenselijke benadering van het dagelijkse leven in de gevangenis.
Een hoek af
Serge: “Eddy en ik kwamen voor het eerst in contact met elkaar toen in 2020 de coronacrisis uitbrak. Hij had voor zijn specialisatiejaar fotografie aan het IKO een stageplek nodig om zijn eindwerk te realiseren. Achteraf hoorde ik dat men dacht dat we wel zouden matchen omdat ‘er bij ons allebei een hoek af was’. Het plan was dat Eddy een fotoreportage zou maken over de gevangenismedewerkers tijdens corona, waarbij hij vastlegde hoe het er bij ons echt aan toe ging.”
“De coronacrisis nam bij ons dramatische proporties aan. Er waren uitbraken op verschillende afdelingen. Alle gevangenissen werden quasihermetisch afgesloten van de buitenwereld. Toch slaagden we er ondanks alle verboden in om van justitie toelating te verkrijgen voor het project. Eddy kreeg een wildcard om vrij rond te lopen over het hele gevangenisterrein. Hij zou eerst contacten leggen met iedereen, om zo mettertijd te verdwijnen als een vlieg op de muur. Dat is hem echt gelukt. Hij verscheen soms zelfs op plekken waar het niet de bedoeling was dat hij daar kwam.”
“Eddy werkte zowat een jaar bij ons, maar op de een of andere manier kwam er geen einde aan. We raakten meer en meer aan de babbel. We hebben samen veel nagedacht en gediscussieerd over zijn fotowerk. Uiteindelijk hebben we uit zijn collectie dertig foto’s geselecteerd, waarbij ik korte teksten schreef. Soms mijmerend, soms poëtisch. Gaandeweg raakten die woorden en foto’s onlosmakelijk met elkaar verbonden.”
Diptieken
“Wat me vooral opviel, was dat er in zovele foto’s een levenswijsheid schuilt. En dat juist in een gevangenis; een plek die gangbaar een oord van verderf, schuld en boete is. En een plek van waar het kwaad samenkomt en het goede niet meer verwacht wordt. We gaven het boek uit onder de titel ‘Penitentiaire diptieken’. De bibliotheek vond dat geen geschikte titel om deze lezing mee te promoten, maar die diptieken zijn net de essentie van wat we deden: teksten maken bij beelden die inspireren.”
“In de 14de eeuw was er een scharniermoment in de religieuze beleving. Waar voorheen de figuur van Jezus aan het kruis eerder als een krachtige figuur, een koning werd afgebeeld zien we dat hij steeds meer menselijke trekken krijgt. Het wordt vanaf dan de lijdende Jezus die in beeld komt, een figuur die extreem lijdt zoals mensen dat doen. Gegoede burgers kochten toen diptieken om thuis of tijdens hun lange reizen in persoonlijk contact te komen met God. Wie een diptiek opende, creëerde voor zichzelf een privéruimte, een soort minikerkje om tot bezinning te komen bij de foto’s of de bijbelvers die erbij stond. Zo vatten wij onze diptieken ook op: Wie er één aandachtig leest, maakt een kleine mediatieruimte voor zichzelf waar je even kan mijmeren bij tekst en beeld.”
De afgrond van het moment
Na die intro presenteerde Serge acht diptieken. Hij las telkens de tekst, en verbond die aan zijn persoonlijke verhalen. Bijvoorbeeld over de afgrond van het moment:
“Eddy nam deze foto toen de mensen na het werk uit de werkhuizen terugkeerden naar de gevangenis. Eén man nam onbewust een andere richting. Dat maakt iedereen wel eens mee: dat je links of rechts kan, maar dat je de verkeerde kant kiest. Soms ontspring je zo de dans net op tijd, maar soms ook niet. Mensen maken vaak fouten. We zijn dikwijls heel hard geworden en treden dan ook onmiddellijk op. Alsof we geloven dat we mensen met die hardheid kunnen veranderen en verbeteren. Ik geloof eerder dat warmhartigheid werkt. Als we mensen een minimum aan vertrouwen geven, vinden ze soms hun weg terug.”
Geworteld
“Elke diptiek heeft een lange voorgeschiedenis. We hebben lang zitten denken, praten en bijschaven. Het zijn ook inzichten die nauw samenhangen met mijn loopbaan in het gevangeniswezen en met de uitdagingen waarmee justitie te maken heeft. Eén van de mooiste foto’s die Eddy maakte, is die van de wortels van een boom hier in de gevangenis. In mijn tekst stak ik de boodschap dat we niet van iemand kunnen verwachten dat hij anders wordt dan hij wezenlijk is. De gevangenis zou vruchtbare grond moeten zijn waaruit mensen iets positiefs kunnen halen.”
“Die monumentale bomen staan tussen de verblijfs- en de disciplinaire gebouwen. Mensen gaan niet altijd gedwee daarnaartoe. Vaak zijn het kleine drama’s en deze bomen zagen het allemaal.”
Over een zwarte vlinder
“Deze zwarte vlinder zat in een ruimte waar we geen mensen meer mogen huisvesten. Eddy ontdekte er deze nachtvlinder. Het is een sprekend beeld voor de mensen die opgesloten zitten. We nemen hen hun vrijheid af. Dat missen ze het meest. Vaak hoor ik “het ergste is dat we onze goesting niet meer kunnen doen.” De loodzware straf wordt heel dikwijls onderschat.”
“In de meest kritische stukjes kan je lezen welke impact het heeft om mensen op te sluiten. Niet enkel op hen, maar ook op ons. Wij kiezen er immers voor om ze op te sluiten achter de honderden tralies die je hier vindt. Het is aan ons om te beslissen of we hen kansen geven of niet. Ze krijgen hier nooit volledig vertrouwen; wantrouwen is structureel ingebouwd. Wat doet dat met een mens?”
Het boek lezen?
Het boek is uitverkocht. Je vindt nog wel een exemplaar in de bib.
