Te veel gevangenen, te weinig personeel. Het Belgische gevangeniswezen lijkt vast te zitten in een levenslange crisis. Zal een hervorming straks ademruimte bieden? ‘Onze gevangenissen zijn ziek. Een chemobehandeling is de enige manier.’
Dit artikel van Heleen Debeuckelaere over de toestand in de gevangenis van Merksplas verscheen in De Standaard Weekblad van 3 september jl. De foto’s zijn van de (o.a. door TIME) meermaals bekroonde Belgische fotograaf Sébastien Van Malleghem. Beiden verleenden welwillend hun toestemming om hun werk op merksplas.NU te publiceren: wij blij!
De hitte begon al in april. Terwijl de rest van de wereld barbecues aansleepte en terrasjes deed, klom de temperatuur in de cellen van paviljoen Abis van de gevangenis van Merksplas gestaag. Eind augustus is het zo warm in de cel van L.V. en zijn drie celgenoten dat ademhalen moeilijk is. Na maanden met vier in de kleine ruimte, onder een dak zonder isolatie, voelt de lucht tropisch. Er is geen ventilatie, geen uitweg. De blauwe gordijnen in de cel zijn dicht om de zon zo veel mogelijk buiten te houden. ‘Ik heb al zes bypassoperaties gehad, dit is niet veilig’, vloekt L.V. terwijl hij met zijn hand op het grote litteken op zijn borst slaat. ‘We sluiten zelfs een hond niet langer dan vijf minuten in een auto op als het zo warm is’, sakkert C.C. vanuit een cel verderop. ‘België is een ontwikkeld land met derdewereldgevangenissen.’
De eerste ramen sneuvelden maanden geleden al in Merksplas. Uit frustratie en gek van de hitte begonnen gevangenen de ruitjes – van enkel glas – in te slaan, op zoek naar een zuchtje frisse lucht. Ondertussen zijn al meer dan 65 ramen gesneuveld. ‘Het koelt niet af, ook ’s nachts niet’, verzucht Serge Rooman, de directeur. ‘Dat is zwaar voor de mannen én voor het personeel. Iedereen is sneller geagiteerd, het wordt snel te veel, het ís ook allemaal te veel.’
De directeur en zijn stafleden doen hun best om het lot van de mensen onder hun hoede te verzachten. ’s Avonds mogen de deuren van de gang open, in de hoop dat de nacht meer heil brengt dan de dag. Kan de gevangenis niet gewoon een aircosysteem installeren? Rooman beantwoordt de vraag met een schampere grijns. ‘Was het maar zo simpel. Toon mij waar het geld is en ik doe het onmiddellijk.’
Merksplas werd in 1825 gebouwd als een kolonie voor bedelaars en landlopers. In 2016 kwam het tot rellen en een grote brand. De afdeling waar de onlusten plaatsvonden werd van de ene op de andere dag met houten platen dichtgetimmerd. De halfvolle koffiekopjes staan er nog precies bij zoals ze op die noodlottige dag werden achtergelaten. In dezelfde periode werd een andere afdeling gesloten omdat de elektriciteit niet reglementair was. Sindsdien zijn geen individuele wandelingen meer mogelijk, individuele bezoeken achter glas evenmin. De aanhoudende infrastructuurproblemen wegen elke dag meer op het gevangenisleven, boven op de andere problemen. Een renovatie is gepland, maar pas voor 2025.
Niet meer wachten
Merksplas prijkt hoog op de lijst van probleemgevangenissen in België, maar staat daar niet alleen. Om een beeld te krijgen van de verouderde gevangenisinfrastructuur kun je ook in Lantin terecht, voor een blik op de overbevolking in Antwerpen, Brussel of Brugge. Toch besloot minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open VLD) om voortaan ook korte gevangenisstraffen weer te laten uitvoeren. Sinds donderdag moet wie twee tot drie jaar cel krijgt minstens enkele maanden achter de tralies. Voordien ontsnapten ‘kortgestraften’ meestal aan een celstraf: de overbevolking dwong de minister, en zijn voorgangers, om de kortgestraften een ander soort straf te geven.
Met die overbevolking is het vandaag allerminst beter gesteld, en toch wordt ‘de werp’ – de Wet Externe Rechtspositie – al uitgevoerd. De minister gaat er prat op dat hij alles in het werk stelt om de overgang zo pijnloos mogelijk te laten verlopen. In Haren en Dendermonde gaan nieuwe gevangenissen open, verouderde gevangenissen als Merksplas en Ieper krijgen een facelift. Justitie zet ook in op detentiehuizen, waar gevangenen in kleine groepen onder intensieve begeleiding samenleven. In Kortrijk gaat over twee weken het eerste huis open.
Maar of de gevangenissen effectief klaar zijn voor ‘de werp’, blijft koffiedik kijken. Criminologen en de Centrale Toezichtsraad voor het Gevangeniswezen waarschuwen voor een overrompeling van een systeem dat nu al moeilijk overeind blijft. Ook Serge Rooman weet dat het lastig wordt, maar vindt dat het moet. ‘In die cel winnen of verliezen we alles. Er moet nu verandering komen. Wie in een detentiehuis terechtkomt, krijgt een eerlijke kans om zijn leven te keren. De kans dat hij recidiveert, is kleiner. De kans dat hij niet in het reguliere gevangenissysteem terechtkomt, wordt groter.’
Waarom wacht de overheid niet tot er meer capaciteit in de gevangenissen is en de infrastructuur beter is? ‘We kunnen niet meer opeenvolgend werken, dat hebben we decennialang geprobeerd en het resultaat is ernaar’, zegt Rudy Van de Voorde, de directeur van het gevangeniswezen. ‘We moeten op alle terreinen tegelijk gaan bewegen, en het zijn er veel. Wachten kan niet meer.’
Rooman is dezelfde mening toegedaan, maar verwoordt het zo: ‘Onze gevangenissen zijn ziek. Vergelijk het met een kanker. Een chemobehandeling is niet aangenaam, je wordt er serieus ziek van, maar het is de enige manier om te genezen.’
De stille revolutie
Een ander soort gevangenissen, meer plaats en de uitvoering van korte straffen zijn niet de enige werven voor Justitie. In 2023 komt er een nieuw strafwetboek dat de hele strafuitvoering moet herorganiseren. In afwachting zijn al kleinere ingrepen in de maak. Zelfs de manier waarop het personeel wordt ingezet, verandert. Er komt een onderscheid tussen ‘detentiebegeleiders’ en ‘veiligheidsassistenten’. Die eersten moeten meer aan zorgbegeleiding doen, de anderen staan vooral in voor de veiligheid in de gevangenis. De vakbonden, die traditioneel zeer sterk staan bij het personeel, maken zich zorgen over wat die verschillende statuten in de praktijk zullen betekenen. De gevangenisdirecteurs van hun kant vragen zich dan weer af of die hervorming niet opnieuw tot een stakingsgolf zal leiden.
Het gevangeniswezen kreunt nu al onder een massaal personeelstekort. In Merksplas alleen al is er een tekort van 34 voltijdse equivalenten. Met speciale wervingscampagnes hoopt Justitie nieuw personeel te vinden. Deze zomer trok het zelfs naar het metalfestival Alcatraz in Kortrijk om personeel te strikken. De ‘stille revolutie’ die Van Quickenborne predikt, komt op een moment dat het hele systeem op zijn grenzen botst. Het heeft zich jaren van de ene crisis naar de andere gesleept en hapt sinds de corona-epidemie nog meer naar adem.
