De werkgroep Herdenken en Verzoenen herdenkt in deze tijd de bevrijding van Merksplas, 75 jaar geleden. Gisteren sprak Christophe Busch, voormalig directeur van de Kazerne Dossin (en master in de Criminologische Wetenschappen en in de Holocaust- en Genocidestudies) in De MARc/kT over polarisatie. Geen lichte kost voor een tachtigtal toehoorders, maar Christophe bracht het verteerbaar. Achteraf doken er geen vragen meer op uit het publiek, maar alleszins bleek er genoeg stof om na te praten.
Christophe Busch: ‘Momenteel loopt er in Kazerne Dossin een expo over Auschwitz, het symbool van de Holocaust. Daar gebruiken we de geschiedenis om ze te vertalen naar inzichten die we vandaag kunnen gebruiken voor onze problemen. We gaan op zoek naar de patronen waarom mensen toen deden wat ze deden. En bij die vergelijking tussen toen en nu is het belangrijk om zowel de verschillen als de gelijkenissen te benoemen. Eén van de mechanismen die toen een belangrijke rol speelde en ook nu weer naar boven komt, is de polarisering.’
Polarisatie: goed of slecht?
‘Polarisering hoeft dus niet problematisch te zijn. Het kan zowel verrijkend zijn voor de samenleving, als bedreigend voor de relaties tussen mensen en groepen. Bij een bedreigende polarisatie is ‘de andere’ niet enkel een politieke of intellectuele tegenstander, maar wordt ‘de andere’ een externe vijand die verwijderd moet worden.’
Christophe Busch: ‘Als ik in Vlaanderen over polarisatie praat, vindt iedereen dat slecht, want daar komt toch alleen maar boel van. In Nederland maakt mijn publiek het onderscheid tussen het vijandige wij-zij-denken, dat voor conflict zorgt, of voor de afbrokkeling van de maatschappij, maar ze vinden ook dat “we een pittig debat wel kunnen hebben in Nederland“.’
‘Polarisering hoeft dus niet problematisch te zijn. Het kan zowel verrijkend zijn voor de samenleving, als bedreigend voor de relaties tussen mensen en groepen. De vraag die ik wil beantwoorden is hoe we die verrijkende polarisering kunnen cultiveren, aanmoedigen, … en de bedreigende vorm kunnen depolariseren.’
Wat doet polarisatie?
Busch toont enkele tweets en haalt daar het achterliggende denkpatroon uit:
- een standpunt wordt intenser en verhard verwoord (Sarah Palin), of
- men koppelt een politiek meningsverschil aan een identitair kenmerk (Trump), of
- men gebruikt polarisering voor andere doelstellingen, bijv. een grotere verkiezingswinst (het kindergeld voor geradicaliseerde kleuters, Vlaams Belang), of
- het wordt gebruikt door identitaire bewegingen (zoals Schild en Vrienden) om zich krachtdadiger te profileren.’
Een snel veranderende samenleving
‘En dat gebeurt allemaal in een snel veranderende samenleving. In West-Europa komen we uit een zeer lange periode – na de Tweede Wereldoorlog – waarin alle natiestaten naar elkaar toegroeiden. Het was een succesvolle periode van harmonisatie, met uitzondering misschien van de Balkanstaten in de jaren ’90. De val van de Berlijnse Muur in 1989 zou je als laatste stap in dat proces kunnen zien. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens kwam er ook na de oorlog. De huidige staten zouden die goodwill en dat geloof nu niet meer kunnen opbrengen.’
‘Het kantelpunt kwam in het begin van het nieuwe millennium. Was het door 9/11, of de Arabische Lente, of de bankencrisis? Alleszins kwam men tot het besef dat globalisering niet enkel voordelen oplevert. In Vlaanderen speelde ook de ontzuiling mee. Vroeger was je bestaan goed gescript, de zuilen zorgden voor structuur in je leven.’
Nieuwe uitdagingen
‘Daarbij komt nog de huidige informatiestorm. De nieuwe technologieën stuwen die razend snel vooruit; die veranderingen gaan sneller dan het menselijk aanpassingsvermogen. Of de verschuiving van fake news naar deepfake, waarbij het menselijk brein voor joker wordt gesteld. Zien is geloven, zo werkt het normaal. Maar hoe moet je met de wereld omgaan als je niet meer kan geloven wat je ziet? Vroeger had de staat de media in handen, maar nu zitten Google, Facebook, Amazon, … aan de knoppen. Dat vormt een enorme uitdaging voor democratische landen. Voor minder democratische landen is dat geen probleem, die trekken gewoon de stekker uit.’
‘Politici worden aanzien als mensen die problemen onmiddellijk moeten oplossen. Maar zo werkt het niet. Alleen maar omdat je zaken zoals de vluchtelingencrisis alleen maar Europees kan aanpakken. En toch worden ze afgerekend op perceptie.’
Tribalisering
‘Hoe we daarop reageren? We plooien terug naar binnen en vragen ons af wie we eigenlijk zijn. Vroeger was alles simpel: het Gent van mijn grootmoeder was mooi opgedeeld door liberalen en katholieken, Vlaams en Frans, en ze zag er de eerste zwarte. Enkele generaties verder zitten we met een heel andere multiculturele realiteit. De angst daarvoor doet ons vaak terugplooien op onze eigen identiteit. Dat zie je in de kranten, of in de roep naar een canon, of naar een museum over de Vlaamse identiteit. We zoeken terug houvast in een complexe realiteit.
Maar het gevaar van die tribalisering, het wereldwijde proces naar meer autoritair nationalisme, is dat het kan uitmonden in geweld. In de Balkanstaten merkte ik op dat het conflict uit de jaren ’90 er nog altijd vastgevroren is, het is nooit gestopt. Als het ontdooit, staan we terug voor problemen. Elkaar gewoon tolereren, heeft ook een negatieve kant. Tolerantie lost problemen niet op, het werkt vaak als een dekentje dat de onderliggende problemen toedekt.’
Geen emancipatie zonder polarisatie
Een open ruimte om van mening te verschillen is cruciaal Christophe Busch
‘Polarisatie kan echter ook verrijkend zijn en politieke polarisatie is nodig in een goedwerkende democratie. Anders hadden we bijvoorbeeld nooit het vrouwenstemrecht verworven. Ideeën moeten kunnen botsen. Een open ruimte om van mening te verschillen is cruciaal en die moeten we cultiveren. We moeten jongeren vaardig maken in de politiek. Ze moeten terug leren luisteren naar argumenten en vlot tegenargumenten leren formuleren. We zijn die vaardigheden met zijn allen precies kwijtgespeeld.’
Depolariseren
‘De bedreigende vorm van polariseren, moeten we ontkrachten. Polariseren heeft te maken met identiteit, sociale categorisatie, groepsdynamiek. We zijn mensen, en we willen bij een groep horen.’
‘Kost wat kost, volg je de groep, zoals de video hierboven aantoont. Als je in Duitsland in de jaren 1920 geboren was, wou je bij de succesvolle SA paraderen, door de mooie uniformen en de massamanifestaties. Identitaire bewegingen spelen op dat gevoel in. En rationele argumenten kunnen daar weinig tegen verhelpen.’
Perceptie vertekent
‘Na de aanslagen in Brussel in 2016 bleek uit onderzoek dat het grootste probleem voor de Belgen de moslimterreur was. Rationeel bekeken sterven we echter vooral door ongelukken, vaat- en hartziekten, luchtvervuiling. Door onze beleving (op basis van kranten, ons wereldbeeld, …) bekijken we dat anders. Perceptie is cruciaal.’
Busch zet 10 stappen op een rijtje die kunnen leiden tot een genocide. Zorgwekkend vindt hij vooral dat het hele proces op 2 jaar kan geschieden. Dat maakt depolariseren complex en moeilijk. Eén van de modellen om dat aan te pakken is dat van Bart Brandsma.
Drie basiswetten, vijf rollen en vier gamechangers
‘Eerst de drie basiswetten daarbij luidt:
polarisatie
- gaat uit van gedachteconstructies, het zit met andere woorden tussen je oren
- heeft brandstof nodig, uitspraken over de identiteit van de andere
- is een groepsdynamiek. Het is niet rationeel, maar drijft op emoties.’
Brandsma onderscheidt verder vijf rollen:
‘De twee pushers leveren de brandstof voor het wij-zij denken. Voor pushers is er geen enkel belang om de polarisatie te verminderen. Zij zijn niet geïnteresseerd in dialoog en hebben het eigen gelijk aan hun zijde. Pushers staan tegenover mekaar.
Naast de pushers zijn er joiners die onder polarisatiedruk besluiten te kiezen voor de ene pool of de andere pool.
Tussen de polen is er op afstand van de joiners plaats voor the silent. Dat is het stille midden, dat geen partij kiest, divers is en dat zich niet laat leiden door de polariserende uitspraken van de pushers. Met deze rollen (pusher, joiner en the silent) is het spanningsveld geschetst.’
In elke polarisatie staat er vervolgens een vierde figuur op, de bruggenbouwer. Die ziet de tekortkomingen in de denkbeelden van de tegenpolen. Die wilt iets aan de polarisatie doen door vooral dialoog te organiseren. Maar met die bruggenbouwer loopt het eigenlijk fout. Hij zorgt voor aandacht en zo voor brandstof voor de pushers, zodat die nog meer mensen kunnen bereiken en erkend worden in hun standpunt.
En ten slotte is er nog de vijfde rol, die van zondebok. Die moet het bij extreme polarisatie ontgelden.’
Krijg de joiners terug naar het midden
‘Daar moeten we met vier gamechangers op inzetten:
- verander de doelgroep; investeer in en focus op het midden in plaats van de polen en de pushers
- verander het onderwerp; dat is zelden dat van de pushers. Zij framen het met symbolen. Het juiste onderwerp is het reële probleem van het midden
- verander zelf van positie: ga naar het midden
- verander de toon; moraliseer niet, ga niet in op de schuldvraag, ontwikkel een verbindende toon en verbindend gedrag.’
Busch haalt als voorbeeld een debat aan dat Rudi Vranckx in een documentaire over het Midden-Oosten organiseerde. Vranckx nam als gesprekspartners een Jood en een Palestijn, die allebei hun zoon verloren in de oorlog, en zette ze aan een keukentafel. Het onderwerp werd niet de politieke toestand, maar wel ‘hoe kunnen we voorkomen dat een derde ouder dat ook overkomt?’. Zo veranderde Vranckx de doelgroep, het onderwerp en de tonaliteit, en zorgde voor een totaal andere, maar open discussie.’
Het wordt moeilijker
Busch vermoedt dat de polarisatie de volgende jaren nog zal toenemen. Er komt immers meer ongelijkheid, meer immigratie en emigratie. De globalisering en de complexiteit van de samenleving zullen toenemen.
‘Maar positief daarbij is alleszins dat de culturele afstand tussen mensen hier zal dalen. Nieuwe generaties leren op school een intercultureel milieu kennen, en komen zo in een nieuwe realiteit die wij nog niet ervaren. En wat nog kan helpen? Lokale en regionale initiatieven die participatie bevorderen. Of dat we de eenzijdige negatieve berichtgeving aanvullen met andersoortige informatie, zoals het verhaal van Gill Hicks hieronder.’
Teveel tekst?
Op de nagelnieuwe website wij-zij.be vind je naast heel veel bevattelijke achtergrondinformatie, ook dit filmpje waarin Christophe Busch polarisatie uit de doeken doet:
