Karel Michielsen over Aster Berkhof

Net verscheen ‘Aster Berkhof, 100 jaar nieuwsgierigheid’ van Merksplas’ auteur (en ook gewezen bibliothecaris) Karel Michielsen.

“Nee, noem het geen biografie. Ik heb met foto’s en documenten geprobeerd een reis te maken doorheen het leven van Aster Berkhof, een man die al 100 jaar nieuwsgierig is. En dat merk je zeker aan zijn loopbaan: hij was doctor in wijsbegeerte en letteren, en werkte achtereenvolgens als journalist bij de Nieuwe Standaard, als monitor aan de universiteit te Leuven, atheneumleraar, hoogleraar aan de Handelshogeschool in Antwerpen, … maar was bovenal schrijver.”

Geworteld in Merksplas

Aster Berkhof werd geboren als Lodewijk Paulina (Lode) Van Den Bergh (Rijkevorsel, 18 juni 1920), als zoon van Merksplassenaren.

Zijn vader, hoofdonderwijzer Karel Van Den Bergh, kwam van de Molenzijde; zijn moeder Maria groeide op als een van de vier dochters van burgemeester Leestmans in de boerderij in het centrum van het dorp.

De broer van Maria, Louis, werd 100 jaar geleden de eerste bibliothecaris van Merksplas. Een vriend van Louis zorgde er voor dat Karel Michielsen Aster Berkhof beter leerde kennen: “Voor de viering van 75 jaar bibliotheek in Merksplas ontdekte ik die familieband. En Karel Van Gool, de man die bijna twintig jaar secretaris-penningmeester was van de bib, bleek een jeugdvriend van Aster Berkhof. Ik vroeg Berkhof of hij een voorwoordje wou schrijven in de brochure die we voor die verjaardag maakten. Daarin had hij het over de vooruitgang die de wereld in 75 jaar ondergaan had.”

Gefascineerd door Berkhof

“Later kruisten onze wegen terug: in 2003 werd ik bibliothecaris in Rijkevorsel. Ik opperde er het idee om Aster Berkhof ereburger te maken. Voor die gelegenheid vernoemden we de bibliotheek naar hem, en kwam er ook een toeristisch Aster Berkhofpad. Nadien ben ik wel wat telefonisch contact met hem blijven houden. Na mijn pensioen trok ik mijn stoute schoenen aan en opperde bij hem het idee om een fotoboek te maken over zijn leven. Eerder had al aangegeven dat hij dat niets vond, maar tot mijn verbazing bleek hij dat toen graag te willen. Ik nam contact op met zijn uitgeverij Houtekiet, en die zag daar ook brood in.”

Zo kon mijn speurtocht beginnen naar foto’s en documenten waarrond ik mijn boek kon opbouwen. Het Aster Berkhofmuseum bood ontzettend veel materiaal. Ik kon ook grasduinen in Berkhofs eigen collectie, en met de hulp van zijn vrouw kon ik ook in het Letterenhuis zijn persoonlijke notities gaan inkijken. Ook kon ik nog bij de VRT terecht: daar bleek ook nog een schat aan interviews en ander materiaal te vinden.

Foto’s als leidraad

“Maar ik was vooral gefascineerd door zijn veelzijdigheid en zijn productiviteit: Aster Berkhof schreef meer dan 100 boeken in heel uiteenlopende genres, waarvan een aantal werken zijn vertaald. Hij had daarnaast ook een divers palet aan mogelijkheden die hij helemaal heeft bespeeld: hij was jurylid bij tv-programma’s, cineast, pianist, Zuid-Afrikaspecialist, … “

Karel Michielsen: “In het boek vertrek ik voor mijn verhaal van foto’s die ik in die zoektocht ontdekte. Die foto’s zorgden ervoor dat ik heel wat mensen ontmoette die me heel wat nieuwe verhalen bezorgden. Ik wou het boek vooral toegankelijk maken en het uit de wetenschappelijke hoek houden. En ik heb het ook lokaal willen opbouwen door er veel inwoners van Rijkevorsel bij te betrekken: met werk van fotografen zoals Xavier Rombouts en Mia Uydens, bibmedewerkers, vroegere vrienden, een kunstwerk van Luc Van Soom, …”

Jeugd

“Ik deelde het boek op in vier verschillende fases die ik in Berkhofs leven onderscheidde. De eerste waren zijn paradijselijke kinderjaren die hij in Rijkevorsel doorbracht. In zijn later werk grijpt hij vaak terug naar scènes en thema’s uit die tijd: de vaart, de cementfabriek, de heide en de heibewoners, … Hij herinnert zich bijvoorbeeld nog het schip dat voorbijvoer met als opschrift ‘Bombay’, en hoe hij begon te dromen over India, Bombay en de route die het schip nam.

In ‘Van leerling tot doctor in de Germaanse filologie’, dat zijn leven behelst tussen 1931 en 1951, gaat het over zijn schooltijd: Berkhof bracht zeven jaar in het internaat van het Klein Seminarie door. Hij werd er na de dood van zijn zestienjarige broer bewerkt om in diens voetsporen te treden. Hij kreeg er les van Herman Van Fraechem, een priester-dichter, die hem regelmatig dichtbundels liet lezen. Toen Berkhofs biechtvader er daarvan een vond in zijn bank, kwam er van die roeping niets terecht. De biechtvader trok immers met het boekje naar Berkhofs vrome, katholieke moeder (‘madammeke Van Den Bergh’, zoals ze meesmuilend genoemd werd). In een hoopoplopende ruzie – het grootste conflict uit zijn leven, vond Berkhof – verdween de dichtbundel in de stoof. “Je kan doen wat je wil”, riep Berkhof, “maar ik word nooit priester. Jij bent toch ook geen non geworden?” Het conflict duurde tot zijn overstap naar de universiteit.

In het Klein Seminarie ontpopte hij zich ook tot een rebel, die opkwam voor zijn medestudenten als die onrecht werden aangedaan. Zo organiseerde hij er de eerste scholierenstaking.

Van alle markten thuis

Na zijn studies publiceert Berkhof onder zijn pseudoniem zijn eerste boek ‘De student gaat voorbij’. Dat boek bevat een verzameling cursiefjes over het studentenleven, gevolgd door zijn speurdersroman ‘De heer in grijze mantel’. Baanbrekend voor die tijd, want hij was een van de eersten die aanvoelde dat na de oorlog dat soort ontspanningsliteratuur in Vlaanderen kon aanslaan.

Want dat moet je hem nageven: hij probeerde vele literaire genres uit. Detectives, streekromans, humoristische verhalen, avonturenromans, jeugdboeken, reisverhalen, … En dat deed hij met succes: hij is lang de meest gelezen auteur geweest in de Vlaamse bibliotheken. “

“Welk werk ik van hem het beste vind? Dat is toch wel Isidoor, zijn ‘zelfportret op latere leeftijd’. Het verscheen in 1951, en werd gepubliceerd als feuilleton in de krant. Het is een tijdloos boek over onze streek, een lofzang op de kermis, met hilarische taferelen en doorspekt met dialectwoorden van hier. Als er iets van hem opnieuw moet uitgegeven worden, is het dit wel. Of Mandra Gorres, dat over de Kwikstraat in Beerse gaat, verdient een heruitgave.”

“Zijn meest literaire werk is alleszins Als een wolf in de wildernis. Hij zet er de levenswijze van de heibewoners in contrast met de dorpsbewoners die hen neerbuigend aankeken. Voor Berkhof was de heide een aards paradijs. Daar toonden de mensen tenminste echte gevoelens, ze beleefden er pret en geluk en er werd geen emotie onderdrukt.”

Wereldburger

“In 1955 maakte Aster Berkhof zijn eerste wereldreis. Hij trok alleen op pad, en bezocht o.a. Damascus, Bagdad, … Voor die tijd waren dat enorme reizen. Hij koos er bewust voor om met lokale mensen te praten, en vroeg ze uit over hun leven, hun geloof, hun toekomst. Via de NIR (de huidige VRT) kreeg Berkhof de kans om zijn reisreportages op het scherm te brengen.”

“Die hele wereld leverde stof voor zijn boeken: het mondaine ski-milieu in Veel geluk, professor (zijn grootste succes dat ook verfilmd werd), de Zuid-Afrikaanse apartheid die niemand in Vlaanderen indertijd erkende in Het huis van Mama Pondo, de heimelijke machtspraktijken van Opus Dei in Octopus Dei, of de kolonisatie in een Orwell-achtige Goliath. Maar evengoed hekelde hij de morele druk van de katholieke kerk of het politieke gekonkel in zijn Rijkevorsel-trilogie, of de hypocrisie in Amanda, een moeder die haar gezin in de steek laat.”

‘Eigenlijk hebben drie zaken mijn leven en werk bepaald: het sociale onrecht, het verzet tegen de dwang van het geloof en mijn drang om mijn kennis van de wereld uit te breiden. Ik wilde zien hoe de mensen elders leefden, lachten, huilden. Ik wilde erover vertellen en schrijven.’

Aster Berkhof, in Suiker, 2009

Betrokken en intelligent

“Zo’n mensen kom je nog zelden tegen. Aster Berkhof wordt onderschat. Als er ergens mensen genadeloos worden ingedeeld in categorieën, dan is het wel in de literatuur, en die doet geen eer aan zijn innemende maatschappelijke betrokkenheid en aan zijn eruditie. Ik hoop dat we hem door dit boek stilaan beter op zijn waarde kunnen inschatten.”

Aster Berkhof
100 jaar nieuwsgierigheid

Karel Michielsen
Afwerking: Paperback
ISBN: 9789089248282
24,99 euro
Te koop in de lokale boekhandel, via libris.nl of bol.com