Alicja Gescinska’s zoektocht naar vrijheid

De bib vierde feest, en dat sloot af met de komst van filosofe en schrijfster Alicja Gescinska naar Merksplas. Ze praatte voor een dertigtal mensen over haar werk, haar leven en haar denken.

Gescinska hing aan haar lijstje romans, essays en boeken de thema’s op die ze erin behandelde. Zo walste ze pretentieloos door haar leven en haar denken. Innemend met rake beschouwingen en uitdagende stellingen, sprankelend met vinnige ideeën. Die vertaalde ze begrijpelijk en bescheiden, oprecht en meeslepend.

Vlucht naar de vrijheid

Gescinska’s ouders vluchtten met hun familie in 1988 vanuit het nog communistische Polen naar België. De Wartburg deed er een week over. “Voor ons was de tocht naar het Vrije Westen, waar mijn vader zo naar uitkeek. Ik was toen zeven, en ik dacht dat ik in een sprookje zou belanden. We kwamen terecht in het Klein Kasteeltje, en dat bleek allesbehalve sprookjesachtig. We woonden daar drie maanden, met weinig geld. Toen we een speelgoedwinkel binnengingen, was het alsof we met z’n allen een museum bezochten. Wat een verschil met de lege winkels in Polen. Maar we hadden geen geld. Ik was boos op mijn ouders: we konden enkel een blik werpen op de vrijheid, maar we konden ze niet hebben, zonder geld. Toen ik filosofie ging studeren, begon mijn echte zoektocht naar de vrijheid. Mijn eerste boek, Verovering van de vrijheid, was gebaseerd op mijn masterscriptie. Ik weefde er ook het thema ‘ziekte en dood’ doorheen: mijn vader kreeg pancreaskanker, en ik heb het verhaal van zijn leven dat eindigt erin verwerkt. Wat je wil, moet je niet uitstellen, leerde ik van hem. Leef vandaag!”

Ideeën delen

“Mijn dagen zijn nu gevuld met lezen en praten. Praten tegen mezelf, tegen mijn planten, de hond, mijn man, de kinderen. Als het interessant is, schrijf ik mijn ideeën op. Ik heb er vaak briljante, tot als ik ze moet neerpennen. Dat is het werk van filosofen: ons denken kenbaar maken, en dat doen we al schrijvend. Iemand anders moet mijn denken dan via het geschreven woord tot zich nemen. Mensen willen nu eenmaal de wereld begrijpen en antwoorden vinden op hun vragen. Met onze geschriften zetten we anderen aan het denken, delen we ons weten, deel ik mee tot waar ik geraakt ben met mijn zoektocht.”

Ongemakkelijke boeken

“Ik spreek daar ook graag over met mensen die een mening hebben. Die levensvreugde zijn we wat aan het verliezen: we zijn met z’n allen vaak op zoek naar eensgezindheid. Spijtig, want juist door je te wentelen in verschillende opinies, kan je als mens groeien. Mensen denken soms dat ze open-minded zijn, terwijl hun leven zich afspeelt in een vriendenkring van mensen die op hun lijken. Daarom zijn boeken zo belangrijk. Je leest in boeken dingen waar je niet akkoord mee kan gaan, maar je kan ze daardoor wel tot jou nemen. Als je leest, vind ik, mag het niet te comfortabel zijn. Anders lees je weer wat je al dacht.”

Liefde

Wat is liefde? Zo’n schijnbaar makkelijke vraag, wordt in de filosofie zeer moeilijk als je ze begint te analyseren. Door de literatuur kan je dingen begrijpen, die je anders nooit zou snappen. Er zijn heel wat boeken die mijn kijk op de mensen hebben veranderd. Het werk van Primo Levi, bijvoorbeeld, of Gloed van Sándor Márai.

“Hoe goed kennen we elkaar, eigenlijk? Die vraag probeerde ik in de roman Een soort van liefde uit te diepen. Ik vertel daarin het verhaal van een moeilijke liefde tussen vader en dochter, en van een onverhoedse liefde tussen een oudere professor en een jonge studente. Het draait wel om dezelfde man. Ons brein speelt daar, denk ik, wel een grote rol in. Ik ben daardoor gefascineerd: in ons brein zit ons wereldbeeld vervat, wat we onthouden en wat we vergeten, wat we kiezen en wat niet… Maar dat hebben we niet onder controle: je onthoudt de meest futiele dingen en mensen, maar je vergeet cruciale fases uit je leven, hoe je kinderen vroeger speelden of de liefde die je van je moeder ervaarde.”

Overstijg de middelmaat

“In mijn essay Allmensch wou ik uitschrijven hoe we in het leven zouden moeten kunnen staan, hoe je de beste versie van jezelf moet kunnen worden. We kunnen altijd beter doen, en altijd beter worden. Als mens, als moreel wezen, kan je immers prachtige dingen doen. Vaak gaat het om onschuldige, prachtige dingen: gewoon een goed mens zijn, vriendelijk, behulpzaam… we moeten elk een bescheiden wereldverbeteraar worden. Door eenvoudige dingen te doen die een hele grote impact kunnen hebben. Waarom zou je het niet doen, als je net iets kan betekenen voor je medemens. We vergeten vaak dat wat we begrijpen, te danken hebben aan andere mensen. Net zoals je stemrecht of onze sociale rechten.”

Wanderlust

“Als ik ergens vastzit in mijn denken, of als ik middenin een conflict zit, is wandelen de oplossing. Ik praatte in het Canvas-programma Wanderlust twee seizoenen met mensen met diverse filosofische en religieuze achtergrond. Als het gesprek wat te gezapig werd, of als het vastliep, trokken we een andere kamer in of gingen we uit wandelen. Ik merkte met die uitgesproken verschillende meningen, dat die verschillen vaak kleiner zijn dan we denken, dat we meer verbonden zijn dan we mogelijk achtten. Het werd een pleidooi tegen pakketjesdenken: we denken te veel dat we denken te weten wat anderen denken. Op de grote levensvragen leken de antwoorden vaak frappant gelijkaardig.”

“Als je je vaak afvraagt waarom je denkt zoals je denkt, leer je veel over jezelf en de ander. Ik vermoed dat je zo milder in het leven kan staan, en misschien word je wat strenger voor jezelf.”

De stem van het volk

“In onze maatschappij leeft er veel antipolitiek cynisme. Ik vind dat gevaarlijk. De democratie heeft iedereen nodig. Als de politiek je niet aanstaat, moet je die veranderen. Je politiek betrokken voelen, heeft niets te maken met het kennen van de ministers of van alle partijprogramma’s. Wel met je interesse voor lucht, water, klimaat, voor wat je kan kopen, voor de levensomstandigheden van de mensen rondom je. Je mening delen, dat is politieke betrokkenheid.”

Gescinska schreef daar Intussen komen mensen om. Over politieke betrokkenheid over, nadat Guy Verhofstadt haar vroeg om als onafhankelijke op de Open Vld-lijst te gaan staan voor de Europese verkiezingen.

De leugen en de waarachtigheid

In 2020 bracht ze nog Kinderen van Apate uit, een essay over leugens en waarachtigheid.

“Het zijn tijden met nepnieuws en alternatieve feiten. In dit essay wou ik de leugen en de waarheid ontleden. Kan je al liegend de waarheid vertellen? Is liegen amoreel? Onze focus ligt te vaak op de waarheid. Wat ik echt erg vind, is een gebrek aan waarachtigheid, aan oprechtheid tegenover anderen. Die waarachtigheid vind ik belangrijker dan de waarheid. Onze kennis is vaak teleurstellend beperkt, en factchecken helpt niet genoeg in de strijd tegen de leugen. Ik wou een pleidooi houden voor filosofie: we mogen niet denken dat we alles weten. We moeten blijven verder zoeken.”

Gedachten in gedichten

“Poëziebundels zijn voor mij troostboekjes. Ik merk dat mensen vaak wat huiveren van poëzie, net zoals van klassieke muziek. Misschien ligt het aan de schooltijd en overijverige leerkrachten. Het is een misvatting dat je bij poëzie alles moet begrijpen wat je leest. Gedichten lezen, is anders lezen. Het is meer kauwen dan slikken (lacht). Nochtans zijn waarheden enkel dichterlijk uit te drukken.”

“Twee jaar geleden schreef ik Trojaanse gedachten. Denken is prachtig. Ons brein lijkt wel een geschenk van de goden. Het geeft ons onze identiteit. Maar als onze gedachten zich tegen ons richten (met psychoses, dwanggedachten, levensmoeheid…) blijkt ons brein fragiel en zijn we uitermate breekbaar.”

“Dit jaar speelt Simone Milsdochter ook nog de monoloog Apate spreekt, waarvoor ik de tekst schreef.”

“Mijn man vertaalt dezer dagen werk van Barbara Skarga, een Poolse filosofe die in WO II in het verzet zat, maar nadien door de Russen weggevoerd werd naar een goelagkamp. Daar verbleef ze 11 jaar. Haar centrale thema is het kwaad. Ik las haar dagboeken net toen Rusland Oekraïne binnenviel. Het was een herhaling van de geschiedenis, en ik vond mijn uitgeverij bereid om haar werk uit te brengen. Het wordt, helaas, een actueel boek. In die goelagkampen stierven miljoenen mensen. Nochtans bestaat er weinig informatie over. Van Kazerne Dossin kennen we de namen van iedereen die met de treintransporten weggevoerd werd naar de concentratiekampen, maar van de goelags zo goed als niets. Daarom moet het verhaal van Skarga opnieuw verteld worden.”

En dan was het nog tijd voor wat vragen en antwoorden. Een selectie uit die laatste:

Deugt de mens?

“Ik vrees dat ook ik niet denk dat de mens deugt. We hebben alleszins allemaal de aanleg om een goed wezen te worden, zeker als we goede relaties hebben. Als je wil overleven, hebben we elkaar nodig. Dat zit in ons systeem ingebakken, al eeuwenlang. Maar onze neiging tot levensbehoud is groter dan onze neiging tot barmhartigheid, vrees ik.”

Moreel verheven

“Waren de Grieken barbaars? Pedofilie was voor de beoefenaars doodnormaal en voor de kinderen bleek het een eer om uitgekozen te worden. Zij vonden van niet, dus. Elke generatie voelt zich moreel verheven. Onze koloniale beelden verdwijnen, maar de beelden die wij nu oprichten zijn misschien hetzelfde lot beschoren. Binnen twintig jaar oordeelt men misschien ook over ons dat het onbegrijpelijk was dat we nog altijd dieren aten. Niemand kan een goede scheidsrechter zijn over goed en kwaad. Het leven zit complex in elkaar, en dat zou ons bescheiden moeten maken.”

“Dat jullie nu naar mij, een jonge vrouw met een mening, komen luisteren, zou een eeuw geleden onmogelijk geleken hebben. Maar als je de afstudeercijfers bekijkt, blijken vrouwelijke universiteitsstudenten procentueel hogere slaagcijfers te hebben dan hun mannelijke medestudenten. Bij de doctoraten liggen die percentages elk op 50%, in de postdoctoraten blijken de mannelijke studenten 70% te slagen, en onder professoren blijken vrouwen nog een kleinere minderheid te zijn. Er is iets dat dit moet kunnen verklaren, maar we kunnen er onze vinger niet opleggen.”

Vingerafdrukken op identiteitskaarten

Iemand uit het publiek schrok toen haar kind vingerafdrukken moest laten nemen voor haar identiteitskaart. “Ik ben blij met mijn Belgische identiteitskaart,” zei Alicja. “Het bewijst dat jij jij bent. Zonder papieren, zou ik geen rechten hebben, zou ik geen gebruik kunnen maken van de instituten van onze maatschappij. Het is beter te bestaan, dan om onzichtbaar te zijn. Het kan helpen om kinderen terug te vinden. Amerika wordt geplaagd door identiteitsdiefstallen. Met die vingerafdrukken wordt die kans kleiner. Wat voor ons lastig en lelijk lijkt, kan later voor jezelf een zegen blijken te zijn. Mensen hebben de neiging om op verplichtingen te kijken vanuit de eigen navelbuik. Neem jezelf nooit als maatstaf.”

“Vrijheid is noodzakelijk, maar mensen hebben ook materiële houvast nodig. Een bed, een kamer, voedsel. Vrijheid heeft ruimte nodig, zowel in ons denken als materieel.”