Jan Balliauw over Oekraïne, splijtzwam tussen Rusland en het Westen
Het was exact 10 jaar geleden dat Jan Balliauw zijn vorige lezing gaf in Merksplas. Ook toen was Rusland en de relatie met het Westen het thema. Maar in die 10 jaar tijd is er veel veranderd. De lezing van dinsdagavond focuste niet alleen op de oorlog die momenteel woedt in Oekraïne. Jan Balliauw stond ook stil bij de concrete aanleiding voor deze oorlog. En die moeten we ook exact 10 jaar terug situeren, of, om het met de woorden van Jan zelf te zeggen: “De zaden waren toen al gezaaid.”
Journalist versus academicus
Een zestal weken terug kwam Tom Sauer naar Merksplas afgezakt voor een lezing. Hij pleitte toen voor een kernwapenvrije wereld. Wanneer je het over kernwapens hebt, komt de oorlog tussen Rusland en Oekraïne onvermijdelijk ook ter sprake. Het hoeft dan niet te verwonderen dat een aantal zaken gisteren herhaald werden. Of hoe een professor en onderzoeker en een journalist het over bepaalde zaken eens zijn.
Zo herhaalde Jan Balliauw dinsdagavond dat de belofte aan Oekraïne – uitgesproken op de NAVO-top in Boekarest (2008) – dat ze ooit lid mochten worden van de NAVO, een dikke rode lijn was voor Poetin en Rusland. Poetin heeft toen onmiddellijk aangegeven: “Njet, dit gaat niet gebeuren!” In het Westen had men echter nog een houding van ‘wat kan Poetin doen; Rusland kan ons weinig maken’.
Het Westen had nochtans na de Oranjerevolutie al een wake-up call gekregen op de veiligheidsconferentie in München…
Oranjerevolutie
Wanneer Janoekovitsj in 2004 de presidentsverkiezingen wint, legt zijn tegenstander – Joesjtsjenko – zich daar niet bij neer. Canada en Amerika verwerpen de uitslag; Europa vraagt om een hertelling van de stemmen. De overwinning was dan ook héél omstreden met gevallen van intimidatie, omkoping en fraude. Oekraïne kent op dat ogenblik ook een economische crisis. De bevolking wil zich meer op Europa richten en dan al wordt de wens uitgesproken dat Oekraïne lid wil worden van de NAVO. Joesjtsjenko roept de bevolking op om zich niet neer te leggen bij de verkiezingsuitslag.
De daaropvolgende weken volgen er betogingen en demonstraties op het Maidanplein in Kiev. Het westen ziet deze volksopstand als een teken dat de Oekraïners een andere politieke koers willen varen. Maar voor het Kremlin is deze volksopstand in scène gezet. Democratie betekent voor Poetin het ‘veranderen van politieke regimes in de richting van het Westen’. Poetin spreekt dit ook zo uit op de veiligheidsconferentie in München (2007). Een duidelijke waarschuwing dus, maar het Westen was meer bezig met China.
Maidan
De Oranjerevolutie maakt het verschil in visie tussen Rusland en het Westen heel duidelijk. Deze verschillende visies worden opnieuw op de spits gedreven in 2014 met de Maidancrisis.
In 2011 wordt Janoekovitsj opnieuw president van Oekraïne. Ondertussen was er al wel een grote toenadering tussen Oekraïne en Europa. Janoekovitsj stond op het punt een samenwerkingsakkoord te ondertekenen met Europa. Onder druk van het Kremlin blaast hij dit akkoord, dat met een overweldigende meerderheid in het Oekraïens parlement was goedgekeurd, alsnog af. Opnieuw ontstaan er spontane betogingen van studenten op het Maidanplein in Kiev. Het plein wordt door het leger ontruimd. Enkele dagen later wordt het plein bezet door 1 miljoen Oekraïense burgers! Er volgen hevige straatgevechten en de politie opent het vuur op de bevolking. De politie voelt het echter al snel heet worden onder hun voeten en ze verlaten de straten. Ook Janoekovitsj vlucht weg. Het machtsvacuüm dat zo ontstaat, wordt opgevuld door de leiders van de opstand mét steun van het parlement.
Gekleurde bril
Althans; zo luidt de Westerse versie. In Rusland heeft men een heel andere lezing van de Maidancrisis. Voor de Russen is de Maidancrisis een regelrechte staatsgreep, geruggensteund door Europa. Europa ging immers een akkoord sluiten met Janoekovitsj; zij stonden met andere woorden garant voor dit akkoord. Uiteindelijk kan het akkoord niet ondertekend worden en moet Janoekovitsj zelfs vluchten.
Poetin reageert onmiddellijk met de bezetting van het Krim. Een (re)actie die het Westen niet had verwacht. In de vragenronde noemt Jan Balliauw Poetin hierin een rationeel man; net zoals Tom Sauer dat enkele weken terug ook deed.
Jan: “De uitbreiding van de NAVO was voor Rusland al langer een heikel punt. Er waren al verschillende uitbreidingsgolven geweest. Zo traden o.a. de drie Baltische staten toe tot de NAVO. Rusland was hier ontevreden over, maar bleef wel samenwerken met de NAVO. Poetin had echter altijd aangegeven dat Oekraïne een rode lijn was. Oekraïne wordt door Rusland gezien als een bufferstaat, ook al had het Westen geen enkele offensieve intentie. Bij de Russen overheerst het historisch besef dat ze in het verleden vooral vanuit het Westen werden aangevallen. Denk maar aan Napoleon en Hitler. Poetin ziet ook de uitbreiding van het Westerse politieke systeem – de democratie – naar het oosten, als een bedreiging.”
Deze Russische overtuiging en de geopolitieke gebeurtenissen, gecombineerd met de Maidancrisis, leiden tot de bezetting van de Krim. En dat is dus helemaal niet zo verwonderlijk. Je moet de feiten alleen (durven) bekijken met de gekleurde bril van Poetin. Ook Donetsk en Luhansk worden ingepalmd, al gebeurt dit niet met evenveel militair vertoon.
24 februari 2022
In de herfst van 2021 wil Rusland schriftelijke garanties dat 1) Oekraïne neutraal wordt en blijft en dat 2) de NAVO terugkeert naar de situatie van voor de uitbreidingsgolven. Deze onderhandelingen leveren – uiteraard – niets op. Symbolisch hiervoor is het gesprek tussen Poetin en Macron aan de hele lange witte tafel. Vanaf dan gaat het heel snel. Rusland wacht nog tot de Olympische winterspelen in China zijn afgelopen, maar op maandag 24 februari 2022 vallen ze Oekraïne langs verschillende kanten aan. Er ging nochtans geen enkele concrete dreiging uit van Oekraïne.
Jan: “In Rusland overheerst op dat ogenblik het idee van nu of nooit. Het leek voor hen toen de ideale moment om Oekraïne binnen te vallen. Europa had net de Brexit achter de rug, Merkel was gestopt als bondskanselier van Duitsland en Macron was bezig met zijn herverkiezing. Rusland wilde ook niet meer langer wachten omdat Oekraïne een professioneel leger aan het opbouwen was met de steun van het Westen.”
Wijzigende strategieën
Jan: “Rusland had een korte oorlog voor ogen. Een oorlog die 7 tot 14 dagen zou duren. Er zijn Russische parade-uniformen teruggevonden, wat er op wijst dat ze voorbereid waren om als helden ontvangen te worden in Kiev. Rusland was er ook van overtuigd dat de Oekraïners nauwelijks verzet zouden bieden. Ze zouden zelfs blij zijn. Poetin wilde vooral het politieke beleid in Kiev omverwerpen en pro-Russische leiders benoemen. Daarna zouden de militaire troepen zich terugtrekken.”
Het Oekraïense verzet besliste er echter anders over. “Met ook verzet in de gebieden waar voornamelijk Russisch gesproken wordt. De oorlog heeft Oekraïne sterk anti-Russisch gemaakt, ook in de Russisch-sprekende gebieden,” aldus Jan. “De Russische strategie is dan ook gewijzigd. Ze streven nu naar een volledige controle over Oekraïne; niet zozeer militair, maar wel politiek. Om dit te bereiken voeren ze een uitputtingsslag. Rusland blijft aanvallen, ondanks de grote verliezen. Zo blijven ze druk zetten op Oekraïne en hopen ze het Westen aan het twijfelen te brengen. Ze zullen zeker volhouden tot na de Amerikaanse verkiezingen. Poetin hoopt dat Trump de nieuwe president wordt om dan met hem een deal te kunnen sluiten.”
Oekraïne streeft op zijn beurt naar controle over het ganse land, inclusief de Krim en Donbas. Ze willen pas onderhandelen wanneer Rusland in een zwakke positie zit. Daarnaast willen ze ook lid worden van de NAVO en de Europese Unie om een herhaling in de toekomst te voorkomen. Jan: “Een neutraal Oekraïne heeft in het begin van de oorlog nochtans op tafel gelegen. De gruweldaden in Boetsja hebben de neutraliteit echter definitief weggeveegd.”
Stabiliteit
De oorlog in Oekraïne is een moeilijk moment voor Europa. Jan: “De oorlog is een strijd tussen autocratie en democratie. Oekraïne zegt te vechten voor onze democratische waarden en wij moeten hen daarom steunen. Het sturen van NAVO-soldaten blijft voor het Westen wel een rode lijn. Het Westers infuus hapert echter waardoor de voorbije zes maanden een enorme impact hebben gehad op het front.”
De oorlog heeft er echter ook voor gezorgd dat de stabiliteit die na WOII is ontstaan in Europa, is verdwenen. Jan: “Die stabiliteit is geen natuurwet. Daar hebben mensen, onze (groot)ouders, offers voor gebracht. Wij vinden het misschien een evidentie, maar eigenlijk is stabiliteit gedurende zovele decennia eerder uniek.”
Jan vraagt ook om Rusland niet te gaan demoniseren: “Zij zijn Europa’s grootste buurland en ze gaan niet weg. We zullen ermee moeten samenleven. Dat zal door de invasie in Oekraïne niet eenvoudig zijn, maar na WOII is er ook een intense samenwerking met Duitsland ontstaan.”